28 december 2022, Midwinteraovend

Die musikalische Gestaltung übernimmt das Trio "Sandra efkes anders", bestehend aus Sandra Vanreys, Erwin Stolte und Hans Venneman. Sandra Vanreys verfügt über mehr als 35 Jahre Bühnenerfahrung auf in- und ausländischen Bühnen, ihre eigene Stimme, ihr sympathisches Auftreten und die Fähigkeit, jedes Publikum für Sich zu gewinnen, machen Sandra Vanreys zu einer Sängerin von Format. Das Country-Genre liegt ihr besonders am Herzen. Sie wurde nun zum 8. Mal vom niederländischen Country-Publikum zur besten und beliebtesten Country-Sângerin der Niederlande gewählt. Sandra wurde auch zur Millennium-Country-Sängerin der Niederlande ernannt. Eine einzigartige Leistung! Darüber hinaus ist sie erfolgreiche Gesangstrainerin für junge und ältere Talente. Seit einiger Zeit arbeitet sie mit Hans Venneman und Erwin Stolte im Projekt"Sandra efkes anders", Mundartmusik aus dem Achterhook, zusammen.

Hans Keuper, der zum Thema "Sprechen muss man können!" seine Einschätzung und viele Tipps zum Besten gibt, ist Autor zahlreicher Schriften im Dialekt, Komponist, Liedschreiber und Sänger er sehr beliebten und bekannten Dialektgruppe "BoH Foi Toch".

Girbe Buist aus Zwolle Wird bei seinem Vortrag "Sind Sprichwörter wahr oder nicht?" das Publikum einbeziehen.Unsere Vorfahren erfassten ihre Lebenserfahrungen in Sprichwörtern und Sprüchen. Auf diese Weise lassen sie uns glauben, dass Lachen gesund ist, dass ein guter Hahn nicht fett Wird und dass Bitter im Mund gesund für das Herz ist. Aber was ist daran wahr? Werden wir nicht getäuscht mit diesen Binsenweisheiten? Er untersuchte die Richtigkeit von Sprichwörtern im Platt aus der Grenzregion Achterhoek - Westmünsterland und befragt das Publikum nach ihrer Einschätzung.
 
Gisbert Strotdrees: Zwischen Witz und Weisheit. Sprichwörter aus dem Münsterland: Eine Philosophie der kleinen (Land-)Leute? Dem Klischee zufolge machen Westfalen nicht viele Worte. Aber sie kannten (und kennen?) eine Fülle an Sprich-wôrtern und Redensarten. In ihnen stecken Witz, Geist und Eigensinn, genau der richtige Stoff für die Tage zwischen den Jahren. Gisbert Strotdrees Wird humorige und hintersinnige, auf jeden Fall interessante Redensarten aus dem Münsterland vorstellen und dabei auch das Geheimnis der westfälischen "Sagwörter" lüften. Gisbert Strotdrees ist Jorunalist, Historiker und Buchutor. In seine Veröffentlichungen beschäftigt er Sich vorrangig mit Alltagskultur, Agrar- und Landesgeschichte Westfalens und Nordwestdeutschlands.

"Sandra efkes anders" - Sandra Vanreys, Erwin Stolte, Hans Venneman.
Sandra Vanreys heeft ruim 35 jaar bühne ervaring op binnen en buitenlandse podia, een eigen stemgeluid, sympathieke uitstraling en met een capaciteit om elk publiek voor zich te winnen, maakt Sandra Vanreys tot een zangeres van formaat. Met name het country genre draagt zij een warm hart toe. Inmiddels is zij door het Nederlands country publiek, 8 maal uitgeroepen tot Nederlands beste en favoriete countryzangeres. Tevens is Sandra betitelt tot millennium countryzangeres van Nederland. Een unieke prestatie! Daarnaast is ze een succesvolle zangcoach van jonge en oudere talenten. Sinds enige tijd werkt ze samen met Hans Venneman en Erwin Stolte in het project "Sandra efkes anders", Achterhoekse dialectmuziek.

Voordracht van Hans Keuper onder de titel "Sprekken mo'j können". Hij zal op zijn eigen, karakteristieke wijze ingaan op uitspraken en gezegden en op welke wijze die passen bij de aard van de mensen in de regio. Hans Keuper is auteur van vele dialectgeschriften en liedteksten, componist en leedzanger van de bekende Achterhoekse ban Boh Foi Toch.

Girbe Buist uit Zwolle gaat in op de vraag "Zijn spreekwoorden waar of niet waar?" Sinds mensenheugenis doen spreekwoorden geloven dat lachen gezond is, dat een goede haan niet vet is en dat wat bitter in de mond is, goed is voor het hart. Maar wat is daarvan waar? Girbe onderzocht dialectspreekwoorden in de grensregio en betrekt het publiek met een aantal quiz-vragen over het waarheidsgehalte van die spreekwoorden.

Gisbert Strotdrees, Münster: Volgens het cliché zijn mensen in Westfahlen kort van stof. Maar ze kennen veel spreekwoorden en gezegden waarin humor, karakter en eigenzinnigheid schuilen. Precies een mooi onderwerp om hier eens op een winteravond over te filosoferen. Gisbert Strotdrees doet dat onder de titel "Zwischen Witz und Weisheit". Spreekwoorden uit Münsterland: filosofie van eenvoudige plattelanders? Gisbert Strotdrees is auteur, historicus en journalist. Hij houdt zich vooral bezig met de cultuur van alledag, agrarische en plattelandsgeschiedenis van Westfahlen en noordwest Duistland.

De foto's  kö'j bekieken in 't fotoalbum

De Laezingen kö'j wieters nao onder laezen.


Sandra Vanreys : Oostenwind.


Sandra Vanreys : De Achterhoek 


Sandra Vanreys Woarhen :


Sandra Vanreys Nog Efkes :


Veurdracht Hans Keuper

Sprekken mo'j können

Een hörtjen geleden best,leu,vroog ikke an één van onze ni-je naobers ho of 't eurleu geveel hier in den Achterhook. Zee kwemen van wieterop,uut 't Westen,en hadden hier een verbouwd boerderi-jken ekoft. Dikke tevraene wazzen zee!! De natuur,de röste,de gastvri-jheid:'t was eur allemaol alderbastend met-evallen en zee veulen zich ok haoste al thuus.Bloos één malleur gaf't manges: Zee kregen jo altied neet deur wat de mensen van hier now menen at zee "jao,jao"zeien, nae, met eure mening kwammen zee neet zo makkelek naor veurn en i-i konnen der altied ok neet zo good van op an. Dat vonnen dee leu uut‘t Westen. Glieks most ikke to denken an de Fransen,wee ik in Kameroen integen kweem. Dee vonnen ok dat 't volk vandaor, dee Afrikaansen,zich altied zo op de vlakte heel in eurn praot. "Oui,oui,monsieur!" En laot now de Hollanders in eure koloniale periode krek 't zelde van de mensen in Indonesië vinnen: Meespat vrendelek zat, maor richteg lieke veur de draod kommen in eurn praot, dat deien zee jo neet. "Ya,Ya,Tuan!"

Met de leu uut 't Oost-Nederland is 't manges krek allèns!!! 't Achterste van de tonge krie'j neet zo vlot te zene. Uutspraoken as "Ja,wat za'k ow zeggen", "Zowat, dat he'j dan zo", "'t Zol jo können en wat duch ow eiges dan, zo'n betjen" En dat eeuwege "Jao,jao" wat toch faetelek altied "Nae" beteikenen dut.Elken dag kan ik dat wel argeswaor dan ok vernemmen.

At't 20 graden vrus, zegt ze: "Wi-j hebt't wel's heiter ehad". At de meiboom richteg lieke veur 'n ni-jbouw steet, heur i-j: "Veur at't zo'n jongeswark is..."of " Slechter had't ok ekönd",

Wee't zich as stadsen een schöpken ebouwd hef veur de e-beiks en daor greuts op is, mot leern wat't beduudt at den naober zeg: "Jao, Zo kan't ok". Of" 't Is weer's wat anders." Veurzichteg in eurn praot bunt dee leu uut Kameroen, Indonesië of Oost-Nederland en an de andere kante van den paol is 't, duch mi-j, krek allèns. Van huus uut is 't eur an-eleer: Lieke veur de kop praoten en ow eigen mening zo maor op den dis smieten,daor mo'j ow veur waarn. De baas, de dommeneer en de pastoor, de scholte, de landheer en de schoolmeister, al dat hogere volk zol zich daoran steurn können. Zuk volk mo'j neet integen kriegen. Met hen done is jo immer veileger. Onzerene hef nog altied neet zo good eleerd veur zich eiges op te kommen ok al geet dat de leste jaorn luk better as in vrogger dage. Maor de sociale controle van de naobers, 't darp,de kerke, maor ok 't mannenkoor en de plattelandsvrouwleu, de muziek, de scheetklup en de gymnastiekvereniging en zeker ok de familie is nog aardeg tamelek daor, ha'k haost ezegd en legen neet. Dee veurzichtegheid in den praot ons jo an-egreujd as den hofhond de vleu!!

Wee't richteg verstaon wil wat der ezegd wöd... en ok emeend, mot de sprökskes en sprekweurde leern en wetten wat zee beduudt. Dee ni-je naobers met dat eleerd wodden as de weule't bozzen en,zo krie'j de kalver an 't zoepen en de bolle bi-j't geer.

De praot van de stadse leu, of zee now van wied weg komt of van korter bi-j, dee praot is onzerene vake te rap af, te lieke veur de kop. I-j zollen 't jo haoste grootsprekkeri-je neumen willen, za'k maor zeggen. Dat volk valt jo ok de weurde van de mond, as de ko de kladden van de kont. Zee praot asof zee geen vel veur de boek hebt. Braatsken doot zee en angaon. Met horten reert zeeleu jo Helm en Zelm an mekare. Zee liekt jo wel den groten bouwvier van de Gelkinkscholte, wee't veuran 't hekken steet en dan maor blökken van "Wat een stand! Wat een stand!" En dat kleine föksken sjafket de tweede stemme: "Vief precent! Vief precent!". Der zol hierbi-j spraoke waezen können van een zeker cultuurverschil, een meugelek onderscheid in stand. De kolonisators baoven an en daoronder de autochtonen of wat ons anbelangt:de stedelingen, benamend uut Holland en daoronder de mensen Uit de Regio.

Völle leu uut dee onderlaoge wilt ok geerne wat hoger op, op de sociale lere en meespat geet dat met trappen naor ondern en lekken naor baoven. A'j ow niks verbeeldt, dan bu'j ok niks. Dee laot dan de longen hangen naor de baovenlaoge. Daor hebt stadsen 't toch breed en laot 't ok breed hangen. En eengaals meer wörd der met een heiten eerpel in 'n hals epraot. Dee leu wilt ow neet verstaon a'j eur ansprekt, of zee vindt dat juust zo potseg, dat boerentaaltje van ons. En zee wilt feitelek, wi'k wel es geleuven, neet meer bi-j dat "ons" heurn. De meesten van dat slag verget manges wel dat: Ho hoger a'j op de lere staot, ho better i-j ze ow veur de konte kieken könt. I-j mot ok wetten dat "Bo hoger den ekenboom wast desto wieter kump e van ziene wottels"  De Ashanti in Ghana wisten ok nog wel wat op zuksoort volk:  "Ok al lig den dooien boom duzend jaor in 't water, dan wöd e nog gin krokodil!"  't Gewone volk kik zich 't an, heurt zich 't an en dech:  "Groot gedo, kapotte scho" en "Van baoven bont, van ondern stront". "Van baoven fiks, van ondern niks".  Reern as magere varkens, dat könt ze, dat volk wat bloos  Hoog-Hollands of Hoog-Duuts küren doot. Angaon as een trop kraejen in de peppels, bölken as een bolse ko. Zee wilt jo immer tegen'n storm an poesten en eure ogen bunt altied begeerlekker as de boek. Feitelek zol i-j dee een vassel of reppelpost terugge zetten  motten, waarschouwen mos 'm eur.

Maor ja!! Onzerene dut zowat neet, wög dat neet. Onzerene krabbet zich onderwiel, waor at 't em neet jökt en bedech zich veur de zovölste maol: "Sprekken mo'j können!"

At'm dan neet sprekken kan, at'm toch een betjen bange is veur praot in de naoberschap, de vrouwenvereniging, de familie of 't gemengd koor of misschien wel in de karke....

At..., ja, at.... maor Attemenneken is een duvelskeerltjen, en dan waar i-j ow wel, verstop i-j ow achter wiezen van zeggen van andern, van lange heer en van wieter op.  En dus gebruuk i-j de sprökweurde en zegswiezen, wee't al  eeuwen lank gebruuk bunt, maor ok de ni-jen wee't deur 't  volk zich in de kop ehaald bunt. Want "een zittend gat bedech zich wat."  Ja, en waor kan 't dan zoal aover gaone......

Aover de vri-jeri-je en verholdingen tussen mansleu en vrouwleu in 't algemeen is heel wat te melden. Now mo'k  hierbi-j wel zeggen, dat in vrogger tieden nog neet aover  Gender of LHBTI epraot wodden. In dizze tied könt wat sprökke nog wel, aardeg tamelek, zo'n betjen, wat za'k ow zeggen, ow lieke veur de kop ankommen!!

"Vrouwleu en weden mo'j zeuken waor't zee bunt."  En a'j ze dan evonnen hebt, mo'j neet glieks ow losnemmen: 't Ene oge op de meid, 't andere op de gelaegenheid. At dat deerntjen 't naor 't zin hef: "Een spierken kieteln kan'k wal li-jen, zeg de deerne  onder 't vri-jen. Der kump aeven toch wel meer bi-j as alleneg kieteln: "Wee de dochter hebben wil, mot met de moder vri-jen." Maor ho zit dat dan met dee gelaegenheid? "Wat?, ikke arm? "vroog de boer, "'k bun jo pas an mien  tweede vrouwe." Die Liebe spölt dan wel met, bo wisse jao, maor zeker ok 't verstand: "Grond an grond, kont an kont" "Vri-jt naobers kind, dan wet i-j wa'j vindt".

Aover de rolpatronen en de problemen is ok heel wat te zeggen: "Waor't een hood is, geldt gin mutse". "Waor't een hane is, mot ginne henne kraejen". "Waor't boksen bunt, geldt gin rökke.

Neet dat dee mansleu der now daormet good weg komt: Den enen is drao, den andern veraevenvölle, of hee hef weineg vrouwvleis an de kuten. Weer een andern verzup 't geld en beklaagt zich ok nog: "Jederene hef't aover mien grote zoepen en gin mense aover mien groten dörs". "Altied dat bedreufde geld, zei den zoepzak, to't de vrouwe 't had nao-eteld". "Hier is 't geld van de ko, "zei de boer, to't e van de beestemarkt kweem en langen zien wief één Groschen en zeuven penninge.  "Een boer an de straote kent gin tal of maote".  "Wel 's aovends 't bedde neet vinnen kan, kan 's marges de klompen neet vinnen"  Jao der vaelt jo genogd an dee keerls.

Wiern de vrouwleu der dan hoger op-estotten?? Bo  wisse, nae!! "At twee vrouwleu an de deure staot, bunt der twee wee't teumeg gaot". "Vrouwleu eure klungelschuld betalen is met een deurslag water halen". "Ene vrouw drech in eure brunte meer 't huus hanuut as dat de man met dri-j peerde der anin".  "De popperigste jonge vrouwleu geeft de slakkerigste wiever"

Nae, in dee olde sprekkeri-je is van emancipatie neet völle te vinnen: "Vrouwleu bunt as siepels, i-j komt der altied van an't  liepen."

"Vrouwleu raod en boekweitzaod brech bloos ens in de zeuven jaor wat op".  "Hondehinken en vrouwleukranktes duurt dri-j dage".  "Een vrouwleuhand en een peerdetand mögt neet teumeg gaon". "Een vrouwe en een katte heurt in 't huus".  Maor... "

"Een lange vrouwe is een lere in huus". "Een vrouwleu-meulken trök vake baeter as zeuven  peerde".

Vake zat trekt de keerls dan toch an't kortste ende. Uutentelek hebt de meesten weinig in de melk te brokken. Ok al gef 't  ............. Der knip eur te völle. Ze bunt vake foel as 't achterende van een varken, at zee 's wat motten zollen, roopt ze "Motten ligt een osse. Slap as een wasseldook bunt ze en zee zoept as een huttenkeerls. Wat laot ok de nibbe hangen bis op 't darde  knoopsgat. Den enen vaelt 't an de viole en den andern an de  striekstok. Ok hebt zee smach as een wolf en könt ze vretten as een dösser, Zee bunt manges frustereg as een snieder, meu as een maje, bunt dikke as een dasse, en andern  bunt weer mager as een brand, ... Ok gef 't der wee't Stark bunt as Olde botter en dan daor ok nog naor roekt!! Teggen zonne kaore vol mest kaste nicht teggen anstinken. Jao stinken as een otter doot ze en hebt daorbi-j ok nog een kop as een bolle en een pens as een spintvat!

Jao, beste mensen, en at onzerene eenmaol 't schot der veurheer hef, at 'm de luze aover 'n laever loopt en 't eur an den dekkel kokt, dan waor ow manges!! Dan wöd der pas  richteg achter uut den hals epraot. Dan stoeft ze op as de scheven in den aoven. Bloos bi-j 't Older worden wil de röste nog wel weerumme kommen. Maor 't klagen geet deur.

Aeten en drinken geet nog wal, maor wieter meu, meu!! En dan: Ho older de bok ho stiever de heurne.  Zo'n bok lust dan ok nog wel een greun blaedjen, maor as een bok op de haverkiste springen völt eur altied neet met. Daorveur is eur de rugge neet zwak zat of hebt zee de luien.  Aevert op dee rugge zitten. Drieven kö'j eur kwelleke: A'j  dan aeven drieven wilt mo'j schäöpe hollen. En luustern völt eur ok neet met, dan krie'j weerumme: "Kommandiert den hond en blök zelf".  Toch wil ok een olden boer nog wel 's met een wors naor een zi-je spek smieten, maor  "Olde keerls en jonge wieve gef völle blagen en nog meer  kieven". "Old zaod mo'j dikke zaeijen."  Zo'n olden wil nog wel 's wat, zo'k jo zeggen können. Of hee beröst en zeg: "Old en stief en nog gin wief".  Andern zegt dan : Arm en braaf, staelen as een raaf, of  Mager en gezond, vretten as een hond. Gert Hoitink zei manges: "Jonges," zei e, "Jonges a'j jonk bunt stroes i-j de ganse daele aover. Bu'j old as ikke, dan mög i-j bli-j waezen a'j de klompen neet nat kriegt.

Zo kuurt, täöt, kalt, snakt, rebbelt en lolt, dat volk.

En de vrouwleu holdt de kraom manges in de riege: "At de boerinne hoondersoep kokken was de boer krank of de tute."

En verdan, dat geet 't: "Daor geet 't hen", zei Pis-in-bedde.

Aover 't geld velt ok nog heel wat te zeggen: "Waor't geld is. Daor is de duvel. Maor waor niks is, is den duvel tweemaol".

"A'j ow geld good wilt zeen stoeven, mo'j hollen bi-jen kniens en doeven". "Ha'k en wol'k is arm volk". "Arme leu's pannekoken en rieke leu's vrouwleu roekt 't  wiedste". "In tied van waelde aet leu gin melde. In tied van armood smek melde ok good."  "Wee zien geld wil zeen stoeven mot hollen bi-jen, kniens of doeven".  "Vrendschap geet bis an den geldbuul"  "Den enen hef de buul, den andern 't geld"  "'n Duvel drit altied bi-j den groten hoop".

An geld kommen is hier vake zat nog lange neet zo einfach: "'t Bunt slechte tieden", zeg den apotheker, "niemes wil nog krank worden".  "A'j schummel aet, wo'j rieke". Joa, dat rieke wodden, dat is mien wat.  Den enen löt zich veur een Grossen een gat deur 't knee  boorn, den andern veur een kwatjen een tuurstake op de  kop anspitsen. Maor...  "Van waelde kroept de majen uut 't spek en van armood könt ze neet weerumme kommen". En "Een vette ganze moste dat gat neet smeern".

Den enen kan zich "een flinke vere van de lippe blaozen",  den andern hef "gin naegel um zich an't gat te krabben."  Wat volk zol wel "slaopend rieke wodden willen" en andern  wilt spaoren, maor "Wee spaorn wil, mot met de mond  anvangen" en "Wa'j spaort veur de mond vret katte of  hond". "Spaorn is manges gin zat etten".

I-j mot ok wel bi-j 't verstand waezen, der neet Ene op de löppe hebben en "Wat'm in de kop hef, mot e aeven met de veute halen" en "Veuruutzien is better as naokieken". Daorto kump ok nog: "Wee 't leste an 'n dis kump, zit slecht en et slecht."  Ok mot i-j neet al te rieve waezen: "Van geven wöd de ko gus" en wat he'j der an "at de ko een vollen emmer melk gef  en 'm dan ummestot". "Good is good, maor al te good duch neet."  Een betjen oppassen mag wel: "Baeter een piere in de kool  as gaar gin vleis!"  Bi-j ons in 't huus wier ok nog wel aardeg tamelek en zo'n  betjen, op de centen op epast. In de winterdag heurn wi-j  jonges van "Haok an 't gat!!" at wi-j de kamerdeure los leten staon. En ons moder reep al van wieten, at ze uut darp in 'n tweeduustern weerumme kweem en wi-j deur 't ganse huus de  lampen an-elaoten hadden: "Bi-j Keuper is de osse vet!! Bi-j  Keuper is de osse vet!!  Op een andere wiezen ko'j der financieel ok wel 's baeter van wodden: "Enen vingerlank handeln is baeter as een handlang arbeiden." Pas der wel met op, de ogen bunt vake begeerlekker as de boek. Ok is met ummetoesen wel 's gewin te halen, maor daor geldt vake zat mangeswel op!!  "Wel zin hef an ummetoesen, hef zin an bedregen.  Dus hol 't bi-j den zoern arbeid, dan greujt ow misschien nog  's 't geld op de rugge:  Arbeid is toch 't wichtegst: "Trek boer, 't is een maolkalf".

't Wark

Aover den arbeid völt zat te zeggen: "Zwaor arbeiden en zoer verdenen" was toch vake de leuze. "Stönnen is 't halve wark", zei dan een ander.  "Adam mot warken en Eva mot ok wat done."  "Wat hee met de hande op't ende zet, stot e met de konte weer umme"  "Zondagswark is neet stark". "Eénmaol hebben is baeter as tien maol kriegen."  "Wel 't wagenrad nich smeert, smeert den smid."  "Met passen en metten, wöd völle tied versletten"  "Wee zich weert, behöld zien peerd."

Te völle sprekkeri-je, daorveur mo'j ow ok nog waarn. De vrouwleu, de verscheidene vakleu en de keerls in 't algemeen zollen zich jo an-esprokken veulen können. En daorvan kön i' j  einfacher 't aover de beeste, de diers, hebben ok al meen i-j 't anders. "Menen lig achter Laeg Fodsen", zei mien va at ik as blage ok al 's wat menen.

"Ho oorlekker hond, ho meer vleu"  "Een lopenden hond vund altied wat."  "A'j een vulleken an 'n hals klopt, ronnikt 't as een olden". "Den ezel mot haver draegen maor eiges heuj vretten." "At een olde ko bizzet, rappert eur de klauwen"  " At éne ko bizzet, stekt de andern de start op".  "De meister en den hond verdeent de kost met de mond".  "A'j bokken wilt, mo'j staon können."  "De ene kraeje neumt den andern zwatgat."  "Een peerd en een hond laamt um een stront."

"Wieze hoonder legt manges ok in de brannettels". "Wel een hund smieten wil, kan jo immer wel een steen  vinnen". "De enen zien oele is den andern zien nachtegaal".  "Heste kniens, dan heste ok köttels".

Der bunt ook nog wiezen van praoten, waorbi-j de sprekker zich heelmaols op de vlakte hölt en eiges 't neet ezegd hebben wil, en dat wil e eerlek wel wetten, maor zo is't geval neet.

Hiervan he'k der jo al eerder wat van laoten heurn. Meespat  zit an dizze sprökskes nog wel een komischen draej,

"Trek ow dan ok klompen an", zei de boer tegen 'n hond  to-t- 'm op de poot etrodden hadde. "Alles met maote ", zei den snieder en gaf zien blagen met de elle.  "Da's ander koorn, "zei de mölder en bet op een  moezeköttel.

"Neet heelmaol mis", zei den timmerman en hieuw zich op den doem."  "Nao dizze viole löt 't zich good dansen", zei den afkaot en gong lopen met een schinke. "Ik zal ow de rugge 's jökken", zei de waever en hiel zien vrouwe aover den haekel. "Ik straffe de kinder met goeie weurde", reep de meister  en smet eur de biebel an de kop. "Riegt ow", zei de boer, en had maor enen sik.

En de kampioen van dizze sprökke: "Wi-j wilt 's zene ho of den lamen danst", zei den blinden tegen den doven."  Löp owleu now verdan de kop aardeg umme en wet i-j van  veurn nog kwelke da'j van achtern laeft, zol i-j van dizzen praot kats in de biesterbane kommen en van 't ho of te bo niks  meer wetten, dan heb ik zum Schluss nog een goeien raod:  "Treust ow in verwarde zaken, dat de tied wel heuj zal maken." En dan nog helemaols an't leste:  "Wi-j hebt ze", reep de knecht, en veel met de leste garve deur 't balkengat.


Veurdracht Girbe Buist

BITTER IN 'N MUND IS vÔR 'T HARTE GESUND.
KLOPPEN DIALECTSPREEKWOORDEN UIT DE EUREGIO ?
 
Onze voorouders legden hun levenservaringen vast in spreekwoorden en zegswijzen. Zo maken zij ons wijs dat lachen gezond is, dat een goede haan niet vet wordt en dat bitter in de mond gezond is voor het hart. Maar wat is daarvan waar ? Worden wij met deze huis-, tuin- en keukenwijsheden niet
voor de gek gehouden. In het volgende onderzoeken wij het waarheidsgehalte van vijf dialectspreekwoorden uit de grensregio Achterhoek-Westmünsterland. Deze spreekwoorden zijn ontleend aan de publicatie van Heinrich Büld, Niederdeutsche sprichwôrter zwischen Ems und Isel, Münster 1983.

SPRICHWORT WAHR WORT ?
 
1
Nen olden pudel leert ginne nieen künste meer (Bocholt)
Ein alter Pudel Iernt keine neuen künste mehr.
Een oude poedel leert geen nieuwe kunsten meer.

Volgens dit spreekwoord kun je ouderen moeilijk nieuwe dingen leren. Volgens deskundigen is het echter een mythe dat ouderen minder goed leren. Als je ouder wordt verandert alleen de manier waarop je het beste leert. Het vermogen tot abstract denken en vooral de snelheid van denkprocessen nemen bij het ouder worden geleidelijk af. Het leren dat afhankelijk is van ervaring neemt echter toe. Op latere leeftijd kun je beter toegepaste kennis tot je nemen, want ouderen leren beter op domeinen, die aansluiten bij eerdere ervaringen. Dat wordt veldafhankelijk leren genoemd. Dit leren is praktisch en minder abstract. Zo hebben ouderen van nu minder kennis en handigheid in ICT. Dat heeft niets te maken met leeftijd maar met het feit dat er geen computers in hun jeugdjaren waren. Het cognitief vermogen van volwassenen wordt bepaald door hun culturele en historische context.
Conclusie: Dit spreekwoord is niet waar.

2
Leewde is blind: fôllt nett so good up 'n Koodrek as up 'n sieden lint
Liebe ist blind: fâllt eben so gut auf Kuhdreck wie auf ein seiden Tuch.
Liefde is blind: valt net zo goed op koeiestront als op een zijden doek.

3
De boekewaite is eer riepe as de Roggen un de Prumen eer as de nôtte (Eibergen)
Der Buchweizen ist eher reif as der Roggen und die Pflaumen eher als die Nüsse.
De Boekweit is eerder rijp als de rogge en de pruimen eerder als de noten.

Volgens dit spreekwoord zijn meisjes seksueel eerder rijp dan jongens. Meisjes zouden seksueel zo'n twee jaar eerder rijp zijn dan jongens hebben eerder seks. Dat is een misvatting. Hoewel de puberteit bij jongens later inzet dan bij meisjes en in zijn totaliteit ook wat langer duurt, houdt deze de laatste jaren toch steeds meer gelijke tred met die van jongens. Gemiddeld hebben meisjes op 12,5 jarige leeftijd hun eerste menstruatie; de meeste jongens hebben met 13 jaar hun eerste zaadlozing. Wat het eerste geslachtsverkeer betreft zijn de percentages van jongend en meisjes gelijk. Zo had zeven procent van de veertienjarige jongens en meisjes seks met hun partner. Dat zijn de bevindingen van een uitgebreide enquête door de onderzoeker Norbert Kluge uit Landau onder 1481 meisjes en 1522 jongens tussen de 14 en 17 jaar. Bij de vijftienjarigen had 15 % en bij de zestienjarigen had één op de drie meisjes en één op de drie jongens ervaring met geslachtsverkeer. Alleen de zeventienjarige meisjes (65% ervaring met geslachtsverkeer) lagen enigszins voor op hun mannelijke leeftijdsgenoten (59 %)
Conclusie: dit spreekwoord is niet waar.

4
Bitter in 'n Mund is vôr 't Harte Gesund (Bocholt)
Bitter im Mund ist für das Herz gesund (Bocholt)
Bitter in de mond is voor het hart gezond.

Dit spreekwoord verwijst naar het slikken van medicijnen, die vaak bitter zijn. Het betekent zoiets als ook wat minder aangenaam is, kan gezond of goed zijn. Een bittere smaak is vaak een waarschuwingssignaal. Planten moeten zich verdedigen om niet door insecten te worden opgegeten. Dat kunnen zij doen met stekels, doornen, een dik blad of door gifstoffen te produceren. En die gifstoffen smaken bitter. Het is dan ook niet de bedoeling dat mensen de bittere smaak lekker vinden. Gelukkig is de mens de bittere smaak gaan waarderen, want bittere voedingsmiddelen hebben ons veel te bieden. Zo vormen bittere planten en kruiden de basis van geneesmiddelen als aspirine, kinine en de pijnstiller fentanyl. Aspirine is gebaseerd op de schors van de wilgenboom (heel bitter). De kinineplant (bitter) wordt gebruikt tegen malaria. En fentanyl is afgeleid van morfine, afkomstig uit de bittere papaverplant. En ook alledaagse bittere producten zoals olijfolie en chocolade zijn (in de juiste hoeveelheden) gezond.
Conclusie: dit spreekwoord is waar.

5
Nen Guden Hahn wôdd selten fett.
Ein Guter Hahn Wird selten fett.
Een goede haan wordt zelden vet.

Volgens dit spreekwoord blijft een seksueel actieve man slank. De website www.tipafslanken.com stelt dat hoe actiever je bent in de slaapkamer, hoe meer energie je zult verbranden. Aangezien geslachtsgemeenschap een fysieke activiteit vereist, lijkt het logisch datje kunt afvallen met seks als calorieverbrander. Seks zorgt er voor dat je hart sneller gaat kloppen, activeert je metabolisme en kan worden vergeleken met een gemiddelde inspanning in de sportschool. Volgens een onderzoek van de Queens University leidt een paar keer seks per week tot een gewichtsverlies van 200 calorieën . Dat komt overeen met een potje squash, een uurtje in de tuin weken of een half uur fietsen. Van seks val je dus wel enigszins af, maar je moet dit ook niet overdrijven. Effectiever is het om een uur te joggen (600 cal), een uur ramen lappen (350 cal) of een uur te zwemmen (550 cal). Ook om andere reden is seks gezond. Zo worden de bil-, arm-, bekken-, dij- en borstspieren er sterker van. Verder neemt de lichamelijke afweer toe en neemt de kans op hart- en vaatziekten af.
Conclusie: dit spreekwoord is gedeeltelijk waar.

6
Stief is nich lief (Stadtlohn)
Stiefkinder sind nicht Liebkinder.
Stief is niet lief.

7
Bâter dreemaol lachen as einmaol nao'n Dokter(Vreden)
Besser dreimahl lachen als eimal zum Artz.
Beter driemaal lachen als één keer naar de dokter.

Volgens dit spreekwoord is lachen gezond. Artsen veronderstellen al heel lang een positief effect van plezier en veel lachen op de gezondheid. Reeds in de 2de eeuw na christus constateerde Galenus dat het de gedeprimeerde vrouwen waren, die borstkanker kregen en niet de vrouwen, die opgewekt waren. De journalist Norman Cousins vertelt in zijn boek "Anatomy of an illness" hoe hij zichzelf genas van de verlammende ziekte van Bechterev. Dat is een aandoening van het bindweefsel in je lichaam. Hij nam regelmatig een hoge dosis vitamine C en hij lachte veel bij het vertonen van video's van Candid Camera en oude films van de Marx Brothers. In Nederland doet Sibe Doosje, psycholoog aan de Universiteit van Utrecht onderzoek naar het effect van humor op onze gezondheid. Hij stelt dat je hier niet te veel van moet verwachten, maar dat humor en lachen op korte termijn zeker een positief effect hebben op onze mentale en fysieke gezondheid. Tijdens het lachen daalt de bloeddruk. Ook leidt lachen tot spierontspanning en verhoogt het je pijndrempel. Verder wordt de aanmaak van gelukhormonen in je lichaam verhoogd waardoor je je gelukkiger en energieker voelt. Doosje vond alleen geen bewijzen dat humor en lachen ook op lange termijn tot positieve effecten leiden.
Conclusie: dit spreekwoord is gedeeltelijk waar.

8
Een Kind is kenn Kind; dat wôdd te vôl verwennt (Bentheim)
Ein Kind ist kein Kind; es Wird zu viel verwônt.
Eén kind is geen kind; het wordt te veel verwend.

9
Ne Wege drôff nich kaolt werden (Vreden)
Eine Wiege darf nicht kalt werden.
Een wieg mag niet koud worden.

10
Hoge Bâôme fangt vôll wind (Haaksbergen)
Hohe Bâume fangen viel wind.
Hoge Bomen vangen veel wind.

Girbe Buist


Veurdracht Ghisbert Strotdrees

Zwischen Witz und Weisheit – Sprichwörter Westfalens: Eine Philosophie der kleinen (Land-)Leute?

Im Plattdeutschen gibt es eine überaus große Vielfalt an Sprichwörtern. Viele von ihnen beschreiben die Eigenheiten der Menschen in Westfalen, vor allem der Landbevölkerung: witzig, hintersinnig oder auch drastisch überzeichnet. So behauptet ein Spruch aus dem westlichen Münsterland:

Nen Buur lött sick vör twe Penninge ‘n Lock dört Knai boren.

Ein Bauer lässt sich sogar ein Loch ins Knie bohren, wenn er dafür nur zwei Pfennige erhält. Ein Kerl also, dessen Habgier deutlich größer ist als sein Verstand. Eine andere Redensart aus dem Münsterland meint zum Dauerthema „Bauern und Geld“:

Bi den eenen Buurn krigg de Daler Jungen, bi den anderen frett‘t se sick op.
(Bei dem einen Bauern bekommen die Taler Junge, bei dem anderen fressen sie sich auf.)

Man muss solche Sprichwörter nicht immer wörtlich nehmen. Sie stecken voller Witz und Ironie – oder auch Selbstironie, je nachdem wer da spricht. Zum Beispiel das hier:

Wenn Du dree Buuren unner enen Hoot hebben wiss, dann moss du twee dautschlaon.
(Wenn Du drei Bauern unter einen Hut bekommen will, musst Du zwei totschlagen.)

Und wenn wir schon bei der Zahl drei sind: In Westfalen sagte man früher, dass es drei Dinge auf der Welt nicht gibt: einen Küster, der an Gott glaubt, eine Lehrerin, die verheiratet ist (sie mussten ja früher unverheiratet bleiben) und einen Bauern, der nicht klagt.
All diese Beispiele stammen aus dem Westfälischen Sprichwortarchiv. Es ist seit den 1960er-Jahren in Münster aufgebaut worden und wird bei der Kommission für Mundart- und Namenforschung (LWL) aufbewahrt – einer Forschungkommission, die in diesem Jahr ihr 50-jähriges Bestehen feiert. Dort werden Sprachzeugnisse aus Westfalen gesammelt, dokumentiert und erforscht: Literatur, Theater, aber auch Familiennamen und Flurnamen – oder eben die niederdeutschen Sprichwörter. Rund 30.000 Sprichwörter umfasst dort die Sammlung. Sie geben auf ihre Weise tiefe Einblicke in das Alltagsleben der Menschen in Westfalen, in die Sichtweisen früherer Generationen auf Mann und Frau, auf Reich und Arm, auf Gut und Böse, auf Dumm und Klug – und so weiter.
Manche Sprichwörter stecken voller Witz und Ironie, manche haben einen Doppelsinn – und wollen gar nicht beim Wort genommen werden:

Wenn Du dree Buurn unner enen Hoot hebben wiss, dann moss du twee dautschlaon.

Wie gesagt, das ist auf keinen Fall wörtlich gemeint – und auch nicht so zu verstehen. Aber ein Körnchen Wahrheit verbirgt sich vielleicht doch drin.

Definitionen: Was ist ein Sprichwort?
Bevor wir uns einige besondere Sprichwörter aus Westfalen näher ansehen, sei zunächst die Frage gestellt: Was ist überhaupt ein Sprichwort? Laut Duden ist es ein „kurzer, einprägsamer Satz, der eine praktische Lebensweisheit enthält“. Etwas mehr erfahren wir im Wörterbuch der deutschen Gegenwartssprache. Dort heißt es über das Sprichwort:
Es ist ein „meist weit verbreiteter, dem Volksmund entstammender Satz, der in prägnanter, pointierter, einprägsamer, oft bildlicher Formulierung eine verallgemeinerte, zum Teil heute überlebte Lebenserfahrung mit moralisierendem, belehrendem, gelegentlich auch gesellschaftskritischem Inhalt festhält und überliefert“.
Sprichwörter sind „Mikro-Texte“. Sie erzählen sehr kurze Geschichten und geben Erlebnisse und vor allem Erfahrung weiter. Sie möchten also durchaus auch eine Lehre für andere sein, eine Anweisung oder eine Warnung: „Wer andern eine Grube gräbt, fällt selbst hinein“ – oder auch: „Durch Schaden wird man klug!“ Aber lernen wir tatsächlich durch solche Sprichwörter? Es sagt ja, dass man durch den Schaden klug wird, nicht durch Sprichwörter...
Am Ende sind Sprichwörter selten mehr als kommentierende Beschreibungen oder knapp gefasste Rückblicke auf ein Ereignis, eine Person, einen besonderen Charakterzug – zum Beispiel auf den Eigensinn der ländlichen Bevölkerung, auf die Geschäftigkeit des Landmanns, der ständig klagt, selbst wenn es ihm gut geht, oder auf den „dummen Bauern“, der im plattdeutschen Sprichwort besonders häufig vorkommt. „Der tumbe Gebuur“ ist schon ein gängiges Bild in den Dichtungen des Mittelalters. Und wer die dicksten Kartoffeln erntet, das wissen wir alle.
Ganz so dumm aber scheint der Bauer im niederdeutschen Sprichwort nicht zu sein. Denn es wird ihm auch nachgesagt:

Wat de Buur nich bichten will, dat lött he ut.
(Was der Bauer nicht beichten will, dass lässt er aus.)

Dieser Spruch bedeutet ja auch: Selbst beim frömmsten Christenmenschen hat der Glauben seine Grenzen. Eine gewisse Distanz in Glaubensdingen signalisiert auch diese Redensart:

De Buer is för ne korte Predigt und ne lange Mettworst.
(Der Bauer ist für eine kurze Predigt und eine lange Mettwurst.)

Anders gesagt: Einem Bauern kann die Predigt in der Kirche nicht kurz genug sein - und die Wurst auf dem Teller nicht lang genug. Wenn man so will, ist dies die niederdeutsche Version des berühmten Satzes von Bertolt Brecht, nach dem erst das Fressen kommt und dann die Moral.
Einem anderen Sprichwort zufolge weiß unser Landmann aber sehr genau, worauf es ankommt:

Kien Buur löpp döör andermanns Kuorn.
(Kein Bauer läuft durch das Kornfeld eines anderen.)

Wir wissen nicht, ob damit eher die Rücksichtnahme auf den Berufskollegen gemeint ist oder die Ehrfurcht vor dem Brotkorn, vor der Natur, vor der göttlichen Schöpfung. Keinen Zweifel an der tieferen Bedeutung lässt aber die folgende Redensart aus dem Münsterland:

Kien Buur schlött de Böme, um an de Appels te kummen.
(Kein Bauer schlägt die Bäume nieder, um an die Äpfel zu kommen.)

Das Sagwort – eine westfälische Besonderheit?
Sie merken, wir nähern uns der Alltagsphilosophie. Und dafür griff der gemeine Westfale – und die Westfälin – zu einer besonderen sprachlichen Form: zum Sagwort. Das kennen wir heute kaum noch. Deswegen hier ein Beispiel – zunächst auf Hochdeutsch:

Rot ist die Liebe, sagte der Junge, da hat ihm der Schulmeister das Hinterteil versohlt.

Ein anderes Beispiel – auf Platt:

Ordnung ist das halbe Leben, segg de Fru, dao namm se ‘n Bessen und kiärde den Dischk.

Diese Sagwörter sind nach einem festen Muster gebaut: Im ersten Teil gibt es ein geläufiges Sprichwort, eine Redensart – „rot ist die Liebe“ / „Ordnung ist das halbe Leben“. Im zweiten Teil wird diese Redensart in ihr Gegenteil verkehrt, ins Hintergründig-Witzige oder ins Ironische gedreht – „da hat ihm der Schulmeister das Hinterteil versohlt“ – und beide Teile sind in der Mitte verknüpft mit dem Zwischenstück „sagte der Bauer“/ „sagte der Junge“ / „sech de Fru“. – Deswegen die Bezeichnung: Sagwort. Noch ein Beispiel?

Wo man singt, da lass dich nieder, segg de Düwel, dao satt he sick in’n Immenschwarm.

Das vorangestellte Sprichwort wird also nicht prinzipiell in Frage gestellt. Durch den zweiten Teil, die angehängte „short story“, verliert es seine Grundsätzlichkeit, seinen uneingeschränkten moralischen Anspruch. Der Nachsatz erzählt eine sehr kurze Geschichte und kommentiert damit den ersten Teil mal sarkastisch, mal „gegen den Strich gebürstet“, mal auch absurd. Wenn Sie so wollen, ist das Ganze ein Sprichwort über ein Sprichwort.
Die sprachliche Form war früher in Westfalen weit verbreitet. Manche haben sogar behauptet, beim Sagwort handele es sich um eine westfälische Eigenart oder sogar um eine westfälische Erfindung. Doch das stimmt nicht. Es gibt sie aus ganz Europa – wenn auch, wie der Volkskundler Hermann Bausinger feststellt, „eine auffallende Dominanz des Nordens und vor allem des Nordwestens festzustellen ist“.
Das sprachliche Muster ist uralt. Wissenschaftler haben es schon in der Antike bei den Griechen und Römern gefunden, sogar aus altbabylonischer Zeit sollen Sagwörter überliefert sein. Und kaum zu glauben: Manche dieser Sagwörter haben es aus der antiken Überlieferung ins Volkstümlich-Westfälische geschafft. Ein vielzitiertes Beispiel lautet:

Dao schwemmt wie Appels nu, segg de Piärdeappel, daor schwemmde he met‘n Paradiisappel de Ems hendaal.
(Da schwimmen wir Äpfel jetzt, sagte der Pferdeapfel, da schwamm er mit dem Paradiesapfel die Ems abwärts.)

Der stinkende Pferdeapfel vergleicht sich also selbst mit dem allerbesten Obst, das auch noch einen besonders klangvollen Namen trägt. Dieses niederdeutsche Sagwort wendet sich unüberhörbar gegen Dünkel, Anmaßung, Selbststilisierung. Es ist schon in einer lateinischen Version überliefert – die Ems müssen wir uns natürlich wegdenken.
Pferdeäpfel treten nicht gerade häufig als „sagende“ Personen in den Sagwörtern auf. Vielmehr sind es meist Bauern, Bäuerinnen, manchmal auch der Teufel – und sogar Hoftiere beginnen zu reden:
Der Klügere gibt nach, segg de Osse, dao trock he den Ploog an.
(Der Klügere gibt nach, sagte der Ochse, da zog er den Pflug an.)

Kopparbiet is schwaor, segg de Osse, da mott he den Ploog trecken.
(Kopfarbeit strengt an, sagte der Ochse, da musste er den Pflug ziehen.

Die „gebildeten Stände“ im niederdeutschen Sprichwort
Damit sind wir bei der geistigen Arbeit. Sie galt ja früher auf dem Land eher wenig. Wer sein täglich Brot mit geistiger Arbeit verdiente, den nannte man abschätzig „papeiern Dagleiner“, also: „papierener Tagelöhner“. Denn Arbeit: darunter verstanden die meisten Menschen auf dem Land ausschließlich die harte körperliche Arbeit in Haus und Hof, im Stall, auf dem Feld oder in der Werkstatt eines Handwerkers. Alles andere war: „Ausruhen“.

Ick heff mi to Ruuhe sett, sech Bäänd, daor wass he Breefdreeger waorn.
(Ich habe mich zur Ruhe gesetzt, sagte Bernd, da ist er Briefträger geworden.)

Schon das Postaustragen war keine „echte“ Arbeit. Dass aber jemand nicht nur vom Briefaustragen, sondern vom Briefschreiben lebte, vom Verfassen von Klageschriften, Akten, Büchern, Predigten – das war für viele auf dem Land schwer vorstellbar. Sein Geld verdienen durch Denken, Schreiben, Reden? Beim Landvolk löste das Unverständnis aus, vielleicht auch Respekt – oder einen respektlosen Spruch wie den folgenden:  

De Pastour un de Hund verdaint de Kost met’n Mund.
(Der Pastor und der Hund verdienen die Kost mit dem Mund.)

Eine gewisse Distanz zu “Hochwürden”, zum Pastor oder Pfarrer, ist hier kaum zu überhören. Eine ähnliche Haltung durchzieht ein anderes Sagwort, das aus vielen Orten Westfalens überliefert ist – ein Hinweis, das es beliebt gewesen sein muss und gerne zitiert wurde:

Dao hebbt wi Gottes Wuort schwatt op witt, sech de Buer, da kaim de Pastour up’m Schimmel düör‘t Duorp.
(Da haben wir Gottes Wort schwarz auf weiß, sagte der Bauer, da ritt der Pastor auf einem Schimmel durchs Dorf.)

Neben dem Pastor zählte auch der Landarzt, der „Doktor“, zu den gebildeten Ständen auf dem Land. In der Regel wurde er allseits geschätzt. Sein Wort hatte Gewicht. Aber man sagte eben auch:

Wecke de Doktor heff upgiäwen, bliff noch fieftig Jaor in’t Liäwen.
(Wen der Arzt hat aufgegeben, der bleibt noch fünfzig Jahre im Leben.)

Oder anders gesagt: Der Arzt weiß auch nicht alles. Das wurde aber nicht direkt gesagt, sondern im Sprichwort eher um drei Ecken – oder mit dem nüchternen Blick auf den Friedhof:

Op‘n Kerkhoff liggt ook wall Doktors.
(Auf dem Friedhof liegen auch wohl Ärzte.)

Wer wollte da widersprechen? Im übertragenen Sinn aber war hier gemeint: Wenn es wirklich ernst wird, dann können sich die Ärzte nicht einmal selbst helfen...
Bleiben wir noch einen Augenblick bei den gebildeten Ständen auf dem Land: Kein akademischer Beruf hat im Sprichwort einen so schillernden Ruf wie der Rechtsanwalt, der Advokat – „de Affkaot“ wie er auf Plattdeutsch hieß.

Use Junge sall Affkaot wäädn, sech de Buur, dat Löögen kann he wall!
(Unser Junge soll Advokat werden, sagt der Bauer, das Lügen kann er schon!)

In diesem Sagwort also wird dem Rechtsanwalt bescheinigt, nicht die Wahrheit zu sagen.
Andere Sagwörter bescheinigten ihm Geldgier und Bestechlichkeit. Zum Beispiel:  

Umstände verändern die Sache, sech de Affkaot, dao hett em de Buur ‘n Schinken
mettbraocht.
Man muss auch mal ein Auge zudrücken können, sech de Affkaot, da hing em ‘n Schinken up’n Puckel.

Ob Rechtsanwalt, Doktor oder Pfarrer: Die Vertreter der gebildeten Stände gelten im Sprichwort häufig als wirklichkeitsfremd oder sogar als blind. Dennn bei aller Gelehrtheit sehen sie das naheliegendste nicht – da half ihnen weder die Kerze noch die Brille:

Wat helpet Kiärsse un Brill, wenn den Ul nich saihen will?
(Was nützen Kerze und Brille, wenn die Eule nicht sehen will?)

Die Eule steht hier als Sinnbild für Klugheit und Bildung. Aber man sagte eben auch:

Spott nich öwwer de Ule! Dat is auk’n Vuegel.

Die Eule ist auch nur ein Vogel, wir sind alle nur Menschen - damit war am Ende alles wieder aufs menschliche Maß zurückgestutzt.

Eine Philosophie der Landbevölkerung?
Zum Schluss stellt sich die Frage: Lässt sich aus den Sprichwörtern so etwas wie eine „Philosophie der Landbevölkerung“ zusammentragen? Nun: Manche Sprichwörter und Sagwörter sind deftig und für heutige Begriffe doch sehr aus der Zeit gefallen. Andererseits kennen sie nicht einfach nur oben und unten, Gut und Böse, schwarz und weiß, sondern sie haben durchaus einen Sinn für die feinen Unterschiede und für die Widersprüche, die das Leben so mit sich bringt. Denn:

Ok de swartste Koo giff witte Melk.
(Auch die schwärzeste Kuh gibt weiße Milch.)
Ok’n Wulf sorgt vör Fru en Kinner.
(Auch ein Wolf sorgt für Frau und Kinder.)

Das hieß so viel wie: Auch bei einem Übeltäter soll man nicht vergessen, dass er ein Mensch ist und nicht nur die Maske des Menschen trägt. Aber, so wendet ein anderes Sprichwort ein:
Den Wulf sienen lesten Gang is noch naa ‘t Schaop!
(Der letzte Gang des Wolfes ist noch der zum Schaf!)

Der Wolf wird also noch an seinem letzten Tag ein Schaf reißen. Letztlich also bleibt der Wolf ein Wolf und, das ist die Botschaft des Sprichworts, der Übeltäter bleibt ein Übeltäter.
Diese beiden letzten Beispiele zeigen: Die plattdeutschen Redensarten können sich durchaus gegenseitig widersprechen. Schon deshalb führt es in die Irre, Sprichwörter aus sich heraus zu deuten und sie gar als „Sittenlehre des Volksmundes“, als „Philosophie der Landbevölkerung“ zu verklären. Das führt zu nichts. Sie sind ein Abbild früherer Lebenswelten, Mentalitäten, Rollenbilder und auch Vorurteile. Sie ergeben bestenfalls ein schillerndes Mosaik, aber kein in sich schlüssiges Bild, keine geschlossene Weisheitslehre.

Der Weisheit letzter Schluss
Doch immerhin: Das niederdeutsche Sprichwort kann auch zur Weisheit einiges sagen. Zum Beispiel: Woran erkennt man eine besondere Weisheit? Woran erkennt man einen weisen Menschen? Am Alter? Sinnbildlich also am „grauen Haar“? Im Münsterland hieß es:

Et bünnt meer Griese äss Wiese.
(Es gibt mehr greise Leute als weise Leute.)

Weisheit stellt sich also nicht automatisch mit dem Alter ein. Und graue Haare allein sagen gar nichts. Denn der Volksmund wusste:

We sik an‘n Essel schüürt, kriegg ook griese Haore.
(Wer sich an einem Esel scheuert, bekommt auch graue Haare.)

Woran also erkennt man einen klugen, lebenserfahrenen Menschen, wenn nicht an Äußerlichkeiten? Die Welt der plattdeutschen Sprichwörter kennt darauf mehrere Antworten:

Wiese Lüe wägt iäre Wöörde
(Weise Leute wägen ihre Worte ab, bevor sie etwas sagen.)

Eine zweite Antwort scheint von der biblischen Botschaft der Bergpredigt inspiriert zu sein:

Wecke de Klennste will weern, ist meestied de Wieste.
(Wer der kleinste bzw. geringste werden will, ist meistens der Weiseste.)

Das galt „meesttied“ – also meistens. Gans sicher war sich das plattdeutsche Sprichwort am Ende denn doch nicht. Eines aber war sicher: Ohne eigene Anstrengung, eigenes Zutun ging das alles nicht vonstatten: Wohlstand nicht, Zufriedenheit nicht und Weisheit am Ende auch nicht. Für eine reiche Ernte, im konkreten wie im übertragenen Sinn, muss jede und jeder etwas tun. Denn:

Use Hiärgott giff den Roggen, aower he brengt’n nich op’n Büern.
(Unser Herrgott gibt uns den Roggen, aber er trägt ihn nicht auf den Kornboden.)

In diesem Sinne: Vielen Dank fürs Zuhören und alles Gute fürs neue Jahr!